Op retraite gaan

Het onderstaande artikel heeft betrekking op de meditatieactiviteiten in de agenda die het woord ‘retraite’ in de titel van de betreffende activiteit voeren.

Sinds vele eeuwen gaan mensen op retraite. Grote voorbeelden als Jezus Christus, Mohammed en de Boeddha deden dit al. Maar ook heden ten dage ervaren velen de behoefte zich een tijd terug te trekken uit de alledaagse beslommeringen. Hierbij kunnen we door allerlei factoren gedreven worden. Soms zijn we alleen op zoek naar wat rust. Zeker in onze drukke en hoge eisen stellende cultuur kunnen we behoorlijk uitgeput raken; we zijn vervreemd geraakt van de eenvoud van het nu-zijn.

Een andere motivatie is het verstrikt raken in drijfveren en gewoontepatronen die het leven en de innerlijke balans lastigvallen. Zo kunnen we verslaving-geneigd zijn, met betrekking tot alcohol, roken, de digitale wereld, werken, enzovoort. Of we lopen vast in klagen of conflicten die ons beknellen. Anderen komen zo nu en dan periodes van somberheid, angst, eenzaamheid of dwangmatigheid tegen. De een heeft er meer en vaker last van dan de ander maar we hebben allemaal dergelijke kwetsbaarheden. En vooral wanneer we opgeslokt raken in de drukte en het nu-contact verliezen dan gaan deze geneigdheden ons kwellen.

In deze context worden in de boeddhistische psychologie tien kilesa’s genoemd. Het betreft tien moeilijk hanteerbare drijfveren of beperkende gewoontepatronen:

– Begeerte of gehechtheid
– Haat
– Onbegrip of onbewustheid
– Hoogmoed, ijdelheid
– Onjuiste en leed veroorzakende overtuigingen en ideeën
– Sceptische twijfel
– Dufheid, lethargie
– Rusteloosheid
– Schaamteloosheid
– Roekeloosheid.

Al deze drijfveren of emoties hebben een beperkende werking, die zichtbaar of soms ook onzichtbaar aanwezig is. Vanuit begeerte en gehechtheid worden we immers in min of meerdere mate obsessief. Haat of woede doet ons branden en kan er voor zorgen dat we in een mum van tijd een goede relatie of vriendschap kapotmaken. Vanuit onbegrip maken we domme inschattingen. Hoogmoed komt voor de val. Onjuiste en leed veroorzakende ideeën zetten ons aan tot fanatisme of zelfs terrorisme. Door sceptische twijfel durven we of denken we niet te kunnen veranderen en zakken weg in uitzichtloze apathie. Vanuit luiheid kunnen we onze wensen niet verwezenlijken en worden weer ontevreden. Rusteloosheid doet ons als een kip zonder kop rondlopen met een houding van ‘Ik ren dus ik ben’. Schaamteloosheid en roekeloosheid zorgen er ten slotte voor dat we grensoverschrijdend gedrag gaan vertonen, waardoor we automatisch onze vingers weer branden of ‘met modder gaan gooien’, waarmee we onszelf uiteindelijk weer besmeuren. Met name als we langere tijd opgeslokt raken in ons alledaagse doen en laten gaan deze mentale virussen woekeren en gaat ons leven moeizamer lopen.
De een komt naar een retraite wegens vermoeidheid. Een tweede doet mee om een groot verlies te verwerken. Een derde wil leren omgaan met terugkerende somberheid of met chronische pijnklachten. Een vierde wil rust en een vijfde ervaart minder specifieke levensklachten maar is vooral op zoek naar diepere wijsheid in de chaos van het gewone leven. Al deze motivaties hebben te maken met een basisrealiteit: op de een of andere manier ervaren we de onvolmaaktheid en onbevredigendheid van het bestaan en zoeken naar innerlijke ruimte en vrijheid. Een meditatieretraite is dan een prachtige gelegenheid en biedt een goede omgeving tot het ontwikkelen van zelfinzicht en innerlijke vrijheid.

Bij een vipassana- of mindfulnessretraite staat het ontwikkelen van opmerkzaamheid centraal. Het is een intensieve training waarbij we het vermogen trainen op een erkennende, niet-oordelende manier gewaar te zijn wat zich in het nu in of aan ons voordoet. We nemen als het ware vakantie van het gewone leven waarin de nadruk meer ligt op doen en presteren; we ontwikkelen de kunst van het zijn met wat zich voordoet. Om dit vermogen goed tot bloei te laten komen worden doorgaans allerlei praktische trainingregels gehanteerd.
Zo word je als deelnemer bijvoorbeeld gevraagd de retraite zo veel mogelijk in stilte door te brengen en alleen te communiceren als het louter functioneel is. In het begin ervaren mediterenden het in stilte samen zijn meestal best als lastig en onwennig, terwijl ze aan het einde van een retraite doorgaans aangeven dat ze het heerlijk hebben gevonden. Communicatie blijkt velen enorm veel energie te kosten, veel meer dan we gewoonlijk beseffen. Door alleen al stil te zijn ervaren we wat de Boeddha kaya-viveka noemde: een oase van rust door lichamelijke en verbale afzondering. Ook telefoneren wordt afgeraden; we raden doorgaans aan een mobieltje zo veel mogelijk of uit te zetten of op in de vliegtuigstand. het is verstandig alle werkzaamheden en verantwoordelijkheden zo veel mogelijk los te laten tijdens een retraite en verplichtingen zo veel mogelijk te delegeren. We geven in een bevestigingsbrief daarom altijd een mobiel nummer door dat bij urgente zaken gebeld kan worden door mensen thuis of op het werk.
Ook wordt doorgaans aangeraden niet of zo weinig mogelijk te lezen of te schrijven. Niet omdat dat fout of zondig zou zijn maar vooral omdat we ons gemakkelijk verliezen in dergelijke activiteiten. Daarnaast gaan we heel gauw schrijven over iets dat eerder plaatsvond. Hierdoor verliezen we dan de directe tegenwoordigheid van geest, terwijl we dit juist willen trainen in een retraite.

Je wordt gevraagd om je tijdens een retraite zo veel mogelijk te houden aan de leefadviezen die doorgaans gehanteerd worden in boeddhistische meditatiecentra:

• Respectvol omgaan met onszelf en met anderen; met alle levende wezens.
• Niet nemen wat je niet toebehoort.
• Geen onwaarheid spreken.
• Geen seksueel contact.
• Geen gebruik van alcohol en drugs (als je wilt roken dan bij voorkeur buiten).

Vervolgens is er het mediteren volgens een basisstructuur en word je uitgenodigd om een meditatieprogramma te volgen. Elke meditatieleraar heeft daarin weer kleine aanvullingen of afwijkingen. In Birmese centra waar inzichtmeditatie wordt beoefend volgens de traditie van de eind vorige eeuw gestorven boeddhistische monnik eerwaarde Mahasi Sayadaw is dat doorgaans een programma van ’s morgens vroeg tot ’s avonds laat. Het betreft dan een heel basaal programma waarbij we als mediterende worden uitgenodigd zo eenvoudig mogelijk te leven en ons toe te leggen op een dagelijkse discipline waarbij we zo gemakkelijk mogelijk opmerkzaamheid kunnen ontwikkelen, met afwisselend loop- en zitmeditatie en het opmerkzaam en in stilte verrichten van de meest eenvoudige basisactiviteiten voor ons leven, zoals eten, het lichaam schoon houden en naar de wc gaan. Je wordt daarbij uitgenodigd zo veel mogelijk continuïteit te ontwikkelen in het opmerkzaam zijn. Je wordt aangemoedigd mindfulness te ontwikkelen van ’s morgens vroeg bij het wakker worden tot ’s avonds laat in bed. Door de continuïteit van opmerkzaamheid groeien de meditatieve vermogens namelijk veel meer uit tot heilzame krachten die inzicht en zuiverheid van geest brengen.
Als we in het Westen een retraite begeleiden hanteren we in de regel een milder programma dan in Zuidoost Azië. Reden is dat veel westerlingen mijns inziens best wel veel tijd nodig hebben om meditatief in balans te komen. Daarnaast zijn deelnemers in het begin van een retraite vaak erg moe en doen er ook bijna elke retraite mensen mee met lichamelijke beperkingen. Daarom beginnen we een retraite vaak met een volgend programma:

06.00 u: ontwaken
06.30 u: zitmeditatie
07.00 u: mindfulnessyoga (of loopmeditatie)
07.30 u: ontbijt
08.00 u: informele meditatie en/of werkmeditatie
08.45 u: loopmeditatie
09.30 u: zitmeditatie (met begeleiding)
10.15 u: loopmeditatie (en thee/koffie)
11.15 u: zitmeditatie
12.00 u: loopmeditatie
12.30 u: zitmeditatie
13.00 u: warme maaltijd
13.45 u: informele meditatie
14.45 u: loopmeditatie
15.30 u: zitmeditatie
16.15 u: loopmeditatie
17.00 u: zitmeditatie
17.45 u: broodmaaltijd
18.30 u: informele meditatie
19.00 u: loopmeditatie (met begeleiding)
19.45 u: zitmeditatie / voordracht (met begeleiding)
20.30 u: loopmeditatie
21.00 u: zitmeditatie (met afsluitend mildheidmeditatie)
21.30 u: informele meditatie

N.B. Informele meditatie houdt in: loop-, zit- of ligmeditatie, het eventueel beoefenen van yoga, wandelen, douchen, een dutje doen, tai chi, corvee …, dit alles met aandacht en in stilte!!

Het formele programma vindt plaats in de meditatiezaal. Mediterenden kunnen echter ook op hun kamer mediteren of buiten lopen en zitten. Het programma kan een structuur bieden. Het programma hoeft echter geen dogma te worden. Er is altijd de mogelijkheid om het programma meer op maat te maken. Mediterenden met specifieke lichamelijke beperkingen kunnen bijvoorbeeld het advies krijgen om de loop- en zitperiodes korter te maken en bijvoorbeeld maximaal dertig minuten te lopen en te zitten. Andere mediterenden kunnen het advies krijgen meer ligmeditatie te doen. Mensen met knieklachten kunnen geadviseerd worden tijdens de periodes van loopmeditatie meer te gaan wandelen met opmerkzaamheid, omdat de langzamere loopmeditatie te belastend blijkt te zijn …. Zo wordt er zo nodig in overleg meditatieve zorg op maat gegeven.

Hiervoor blijken de regelmatige uitwisselingsgesprekken voor velen zeer waardevol te zijn. Er is namelijk altijd de mogelijkheid voor deelnemers om elke dag – of voor de meer ervaren mediterenden elke andere dag – individueel uit te wisselen over de meditatie-ervaringen. In dit uitwisselingsgesprek, dat in Azië vaak interview wordt genoemd, kun je als deelnemer uitwisselen met de meditatiebegeleider en word je uitgenodigd een korte beschrijving te geven van wat de afgelopen dag in stilte is beleefd. Het is dan de kunst om heel nuchter, bijna als een laborant, een en ander te vertellen over bijvoorbeeld de adembewegingen, fysieke sensaties als die zich duidelijk voorgedaan hebben, gedachten, gemoedstoestanden en zintuiglijke prikkels. Over ervaringen tijdens de zitmeditatie maar ook tijdens het lopen en tijdens dagelijkse activiteiten. De individuele uitwisselingsgesprekken, waarvoor doorgaans een richttijd van 15 minuten per gesprek wordt gehanteerd, blijken zeer functioneel te zijn en bieden een mogelijkheid tot extra bewustwording en een voorspoedige groei in opmerkzaamheid. Voor meer ervaren mediterenden vindt een uitwisselingsgesprek doorgaans (dagelijks of om de dag) plaats op individuele basis. Bij minder ervaren mediterenden wordt vaak voorgesteld de ene dag individueel uit te wisselen, terwijl er de andere dag een groepsuitwisseling plaatsvindt. Deze uitwisseling vindt plaats in een groepje van 5-8 deelnemers, waarbij deelnemers een voor een worden uitgenodigd iets over het meditatieproces te delen. Voor deze vorm wordt doorgaans ongeveer een uur tijd gerekend. Uit evaluaties blijkt dat ook deze vorm zeer waardevol blijkt te zijn. Bij alle uitwisselingsgesprekken geldt: je mag net zo veel of weinig delen als je zelf prettig en passend vindt; er moet niets.

Klik hier voor een artikel dat specifiek gaat over de functie en de inhoud van uitwisselingsgesprekken.

Tijdens retraites worden vaak thema’s uit de boeddhistische psychologie verweven in een geleide meditatie ‘s morgens en een lezing ’s avonds. De geleide meditaties en lezingen zijn bedoeld als een extra ondersteuning voor mediterenden.

Daarnaast word je uitgenodigd de hele eenvoudige dagelijkse activiteiten te integreren in de training en met ontspannen vertraging te eten, de tanden te poetsen, naar de WC te gaan, enzovoort. Terwijl we meestal gewend zijn dit soort activiteiten onachtzaam of op de automatische piloot uit te voeren wordt er in een vipassana-retraite aanbevolen zelfs de meest ‘onnozele’ activiteiten als in je neus peuteren te gaan observeren.

In de meeste locaties waar we retraites begeleiden word je – mede om de verblijfkosten toegankelijk te houden – gevraagd dagelijks een vast schoonmaakklusje uit te voeren, zoals stofzuigen, afwassen, groente snijden, toiletten schoonmaken of in de tuin werken. Dit blijkt voor velen een heel waardevol onderdeel van een retraite te zijn en te verkennen hoe de beoefening ook door kan gaan bij de gewone dagelijkse dingen die we in ons leven doen om basisbehoeftes te vervullen.

Op deze manier ontwikkelen we wat de Boeddha sampajañña noemde: helder begrip van wat er in het nu in of aan ons voordoet. Al met al komt het er dus op neer dat je gevraagd wordt de hele dag, van ‘s morgens vroeg tot ‘s avonds laat – opmerkzaam te zijn. Dat lijkt heel zwaar maar het is goed te beseffen dat je niet onder druk wordt gezet en dat je ook niet van jezelf hoeft te eisen dat je meteen volledig en continu bewust bent wat zich voordoet. Heel vaak zul je merken dat je onbewust opgeslokt raakt in gedachten, gevoelens en automatismen. Dat geeft niet. Je ontwikkelt perfectie in de imperfectie en leert in vrede zijn met het moment. Het is een training waarbij mildheid een belangrijke plek heeft. Je hoeft niet van jezelf te verwachten dat je volledig en constant gewaar bent; oefening baart kunst maar dit heeft ook tijd nodig. Het mag allemaal gedijen bij een ontspannen toewijding, met een glimlach naar al die momenten dat je niet gewaar bent.

Klik hieronder voor een overzicht aan meditatie-activiteiten. Van harte welkom.